تحلیل حدیث«گذر زن،اُلاغ و سگ از جلوی نمازگزار،نمازش را باطل می کند»
(( یقطع الصلاه المرأه ، والحمار و الکلب ، و یقی ذلک مثل مٶخره الرحل )) مسلم – صحیح مسلم – ج۲/ص ۵۹- کتاب (۵) الصلاه /باب (۵۰) قدر ما یسیر المصلی – الحدیث (۱۱۶۷) . مسند الٳمام أحمد – ج۳۴ /ص۱۸۲ – الحدیث (۲۰۵۷۲)
یعنی : زن و الاغ و سگ باعث قطع و ابطال نماز می گردند ، برای جلوگیری از این مسئله ، نماز گزار جلو خود شیئی بگذارد که بلندی آن به اندازه ی انتهای پالان شتر باشد – معلوم است منظور پیامبر (ص) ، گذاشتن ستره می باشد – .
این حدیث یکی از جمله روایاتی است که حرفهای زیادی به دنبال داشته و شرح و توضیحات مختلفی بر آن داده شده است .
قبل از آنکه تبیینات ویژه و مخصوصی را بر این فرموده انجام دهیم ، لازم می دانم توضیحاتی عام ارائه دهم که در بررسی این حدیث و سایر احادیث دیگر ( ان شاءالله) سودمند واقع شود .
توضیح این است که :
هنگامی که ما از صحت و سقم یک حدیث صحبت می کنیم ، باید از دو جهت آن را بررسی و موشکافی نمائیم:
۱- سنجش و بررسی آن حدیث از لحاظ سند ، که چگونه واز چه طریقی به دست ما رسیده است ، چه کسانی آن را روایت کرده اند ، و از چند طریق روایت شده است ، و سپس معلوم شود ، بررسی آن در این زمینه تا چه اندازه درست و بدون عیب بوده است و یا این که ضعیف بوده و دارای اشکال است .
این کار را متخصصین در این رشته از طریق معیار های ویژه و بخصوصی ، انجام داده و حکم آن را صادر می کنند .
۲- اینکه حدیث از لحاظ معنا و مفهوم (متن) تا چه اندازه ای صحیح بوده و آیا با فرموده های دیگر و چهار چوب شریعت ، سازگار است و یا مغایرت دارد .
زیرا گاهی حدیثی داریم که از لحاظ سند هیچ گونه اشکالی بر آن وارد نیست ، اما از لحاظ متن (معنا) دارای اشکال می باشد .
حال شاید کسی که این فرموده را روایت کرده است اما به طور شایسته آن را درک نکرده باشد یا خوب آن را حفظ (ضبظ) ننموده ، و یا حکم حدیثی که ایشان روایت کرده است ، منسوخ شده باشد ولی او به این موضوع پی نبرده باشد ، بعدا که آن را روایت نموده ، به شیوه ای نقل نموده که اشتباهی در آن رخ داده و با برخی از فرموده های دیگر تناقض پیدا کرده است .
بنابراین متخصصین حدیث شناس ، بهای زیادی به این موضوع داده و در این باره سخنان و مطالب فراوانی ارائه داده اند .
اولین کسی از محدثین که در این رشته قلم فرسایی کرده ، فردی است به نام ابومنصور عبدالمحسن بن محمد بن علی البغدادی) (۴۱۱- ۴۸۹ هجری) ، که رساله ای نوشته و در آن بیست و پنج فرموده را آورده است که ام المومنین عایشه (رض) در مورد آنها سخن گفته و ردشان نموده و یا آنها را اصلاح کرده اند .
بعد از ایشان شخصی دیگر به نام ابو عبدالله بدرالدین زرکشی (۷۴۵ – ۷۹۴ هجری) درباره ی همین موضوع رساله ای نوشته به نام ( الٳجابه لایراد ما استدرکته عایشه علی الصحابه) که به شیوه ای گسترده تر روی اینگونه فرموده ها سخن به میان آورده است .
بعد آنان امام سیوطی آمده و احادیثی را که ام المومنین عایشه (رض) بر آنان ایراد وارد نموده اند را در کتابی به نام ( عین الٳجابه فی استدراک عایشه علی الصحابه) جمع آوری کرده است .
معلوم است که موضوع و مضمون اینگونه رسایل و کتابها ، تعداد ی از فرمودها و احادیثی هستند که اصحاب رسول الله (ص) روایت نموده اند اما ام المومنین عایشه(رض) آنان را شنیده و رد نموده اند و یا اینکه بر آنها ایراد وارد کرده و در صدد اصلاحشان برآمده است .
از جمله :
وقتی که عبدالله بن عمر (رضی الله عنهما) روایتی از پیامبر (ص) را نقل می کند که : (( ٳن المیت لیعذب ببکاء ٲهله علیه ))
یعنی : مرده به واسطه گریه اطرافیان و بستگانش که برایش گریه می کنند عذاب می بیند .
بر این حدیث ام المومنین عایشه(رض) انتقاد وارد کرده و شیوه ی فهم آن تصحیح نموده و می فرماید : خیر اینطور نبوده بلکه پیامبر (ص) فرموده است که : (( والذی نفسی بیده ٳنهم لیبکون علیه و ٳنه لیعذب فی قبره بذنبه )) صحیح بخاری ج۴/حدیث (۳۷۵۹) . صحیح مسلم ج۳/ حدیث (۲۱۹۷)
یعنی : این مرده حالا به خاطر انجام گناهانی که انجام داده است عذاب می بیند و بستگانش نیز برای او گریه می کنند .
این حدیث با معنا و مفهومی که ام المومنین عایشه (رض) نقل می کند ، از روایت ابن عمر صحیح تر و درست تر به نظر می رسد ، زیرا در شرع اسلام ، هیچ فردی به سبب گناه و معصیت کسی دیگر غذاب داده نمی شود و گریه و زاری بستگان و نافرمانی آنان برای مرده گناهی به همراه ندارد .
اکنون به بررسی این مطالب می پردازیم و در باره حدیث ( یقطع الصلاه ، المرٲه ، و الحمار و الکلب و… ) به طور خلاصه توضیحاتی ارائه خواهیم داد.
اولا : این حدیث یکی از همان احادیثی است که با چندین حدیث و روایت صحیح دیگر در این باره در تضاد بوده و ام المومنین عایشه (رض) هنگامی که آن را می شنود خیلی اندوهگین شده و شیوه ی فهم آنرا اصلاح نموده و حتی از کسانی که این را روایت کرده و به گوش مردم رسانده اند — که گویا زن و الاغ و سگ نماز را باطل می کنند — گلایه کرده است .
ایشان می فرماید :(( شبهتمونا بالحمیر و الکلاب ، والله لقد رٲیت النبی (ص) یصلی و ٳنی علی السریربینه و بین القبله مضطجعه ، فتبدوا لی الحاجه ، فٲکره ٲن ٲجلس فٲوذی النبی (ص) فٲنسل من عند رجلیه )) .[صحیح بخاری ج۱/حدیث (۴۹۲) . صحیح مسلم ج۲/حدیث( ۱۱۷۱)
یعنی : ما را به ، الاغ و سگ تشبیه کرده اید ؟ به الله قسم پیامبرخدا(ص) را دیدم نماز می خواندند در حالی که من در بستر خویش ما بین ایشان و قبله خوابیده بودم ، و اگر به چیزی احتیاج داشتم نمی خواستم پیامبر (ص) را اذیت کنم ، به همین خاطر نزدیک پاهایشان خودم را می کشیدم و بیرون می آمدم .
در حدیثی دیگر ام المومنین عایشه (رض) می فرماید : (( کنت ٲنام بین یدی رسول الله (ص) و رجلای فی قبلته ، فٳذا سجد غمزنی فقبضت رجلی ، فٳذا قام بسطتهما ، قالت : والبیوت یومئذ لیس فیها مصابیح )) . [ صحیح بخاری ج ۱/حدیث (۳۷۵) ، صحیح مسلم ج۲/ حدیث (۱۱۷۳)
یعنی : روبروی (مقابل) پیامبر (ص) می خوابیدم – منظور زمانی که پبامبر نماز شب می خواندند – پاهایم طرف قبله ایشان قرار داشتند ، هر گاه می خواستند به سجده بروند ، دستی بر پاهایم می زد و من نیز پاهایم را جمع می کردم و اگر از سجده بلند می شدند ، پاهایم را دراز می کردم ، خانه هایمان آنوقت چراغی نداشتند – تا پیامبر (ص) بتواند پاهایش را ببیند – .
معلوم و مسلم است که خوابیدن ام المومنین بدین شیوه جلو پیامبر (ص) به سبب کوچکی منزلشان بوده است و همه ی منازل پیامبر (ص) اینگونه بوده اند .
همچنین در حدیثی دیگر می فرماید : (( کان رسول الله (ص) یصلی صلاته من اللیل و ٲنا معترضه بینه و بین القبله کاعتراض الجنازه )) [ صحیح بخاری ج۱/حدیث (۳۷۶) و صحیح مسلم ج۲/ حدیث (۱۱۶۸)
یعنی : پیامبر(ص) مشغول خواندن نماز شب بودند من نیز مابین ایشان و قبله مثل یک جنازه خوابیده بودم .
بر همین اساس ، ام المومنین تعجب می کرد که چگونه صحابه ی پیامبر (ص) اینگونه از یک حدیث چنین برداشتی داشته باشند که گویا (عبور) زن باعث قطع نماز و ابطال آن خواهد شد ! در حالی که پیامبر (ص) خود بدین شیوه نماز خوانده زمانی که زنی بین قبله و (نماز)ایشان قرار گرفته و نمازشان را تمام کرده است .
ثانیا : در میان همسران پیامبر(ص) تنها ام المومنین عایشه (رض) نبوده است که بر این فرموده نقد و اعتراض داشته باشد ، بلکه از همسران دیگر پیامبر(ص) نیز بوده اند که بر آن اعتراض وارد کنند .
از جمله :
عبدالله پسر شداد می گوید : حدثتنی میمونه زوج النبی (ص) قالت : ((کان رسول الله (ص) یصلی و ٲنا حذاءه ، و ٲنا حائض و ربما اصابنی ثوبه ٳذا سجد )) [ صحیح بخاری ج۱/حدیث (۴۹۵- ۴۹۶) . صحیح مسلم ج۲/ حدیث (۱۱۷۴)
یعنی : ام المومنین میمونه همسر پیامبر(ص) به من گفت : پیامبر خدا نماز می خواند و من نیز در دوران حیض کنار ایشان بودم ، بعضی اوقات که به سجده می رفتند ، لباسهایشان به من برخورد می کردند .
پس اگر عبور زن باعث ابطال نماز شود ، چگونه ایشان در کنار پیامبر (ص) در حالی که در حالت حیض قرار داشته ، پیش پیامبر(ص) بوده اند و با وجود این پیامبر (ص) نمازشان را قطع ننموده اند .
حتی امام بخاری(رح) به دلیل فرموده بالا فصلی جداگانه تحت عنوان (ٳذا صلی ٳلی فراش فیه حائض ) آورده است .
ابن حجر عسقلانی هنگامی که به شرح این باب از صحیح بخاری می پردازد ، می فرماید : (ٲی هل یکره ٲو لا ؟ و حدیث الباب یدل علی ٲن لا کراهه ) [ابن حجر – فتح الباری شرح صحیح بخاری – ج۱/ص ۵۹۳
یعنی : آیا جایز است رو به طرف زنی که حائض است نماز خوانده شود یا هیچ اشکالی ندارد؟
این فرموده – حدیثی که ام المومنین میمونه روایت کرده است – دلالت بر صحت نماز دارد و اینکه هیچ گونه اشکالی بر آن وارد نیست .
همچنین امام بیهقی فصلی کامل را در سنن خویش بر این باب تحت عنوان ( الدلیل علی ٲن مرور المرٲه بین یدیه لا یفسد الصلاه) اختصاص داده است . [سنن بیهقی ج۲/ص۲۷۵ باب (۳۹۴) .
یعنی : عبور زن حائض جلو نماز گزار باعث بطلان نماز نخواهد شد .
ثالثا : این حدیث نه تنها با شرح و توضیح و تبیین احادیث همسران پیامبر(ص) همخوانی ندارد ، بلکه با شروح و فهم بسیاری از اصحاب نیز مغایرت دارد از جمله :
عبدالله پسر عباس (رض) می فرماید : (( جئت ٲنا والفضل بن العباس یوم عرفه ، و رسول الله (ص) یصلی بالناس ، نحن علی ٲتان لنا ، فمررنا ببعض الصف فنزلنا عنها ، و ترکناها ترتع ، ولم یقل لنا رسول الله (ص) شیئا )) [ صحیح ابن خزیمه ج۲/ص۲۲ – حدیث (۸۳۳) . سنن النسائی ج۱/ص۲۷۲ حدیث (۸۲۸) . سنن البیهقی ج۲/ص ۲۷۶ کتاب (۲) الحیض . حدیث (۳۳۱۴) . سنن الترمذی ج۲/ص ۱۶۰ – ابواب اطهاره – حدیث ۳۳۷ وقال الالبانی : حدیث صحیح
یعنی : من و فضل پسر عباس ماده الاغی به همراه داشتیم ، وقتی روز عرفه آمدیم ، پیامبر(ص) نماز می خواندند ، جلو نمازشان عبور کرده و مقداری از صف نماز را پشت سر گذراندیم ، بعدا از الاغ پیاده شده و رهایش کردیم تا بچرد ، در پایان پیامبر (ص) چیزی نفرموند( در این مورد چیزی بیان ننمودند )
معلوم است هدف ابن عباس از نقل این روایت ، پاسخی در برابر حدیثی که می گوید عبور الاغ جلو نماز گزار نماز را باطل می کند .
به همین منظور می فرماید: پیامبر(ص) نفرمود : چرا این کار را کردید ؟ یا اینکه چرا جلو نماز عبور کردید؟ یا نمازشان را اعاده نکردند ، پس نه تنها زن بلکه الاغ نیز نماز را باطل نخواهد کرد .
امام ترمذی نیز در دنباله این حدیث میفرماید : ( و حدیث ابن عباس حدیث حسن صحیح ، والعمل علیه عند ٲکثر ٲهل العلم من ٲصحاب النبی (ص) و من بعدهم من التابعین قالوا : لا یقطع الصلاه شیء ) [ سنن االترمذی – ج۲ /ص ۱۶۰]
یعنی : حدیث ابن عباس صحیح بوده و بیشتر صحابه و تابعین بدان عمل نموده و گفته اند : که هیچ چیزی نماز را قطع ( باطل ) نمی کند .
— همچنین ابن عمر (رض) ، پاسخ اینگونه فهم از حدیث مربوطه را داده و آن را نپسندیده اند ، سالم روایت کرده است و می گوید: (قیل لابن عمر: ٳن عبد الله بن عیاش بن ٲبی ربیعه یقول : یقطع الصلاه الکلب والحمار . فقال ابن عمر : لا یقطع صلاه المسلم شیء ) [ سنن البیهقی ج۲/ ص ۲۷۸
یعنی : به عبدالله پسر عمر گفتند : عبدالله پسر عیاش می گوید : سگ و الاغ سبب قطع نماز می گردند و آن را باطل می کنند . ابن عمر فرمود : هیچ چیز نماز مسلمان را قطع نکرده و باطل نمی کند .
— بسیاری دیگر از یاران پیامبر (ص) اینگونه شرح و آراء را نپذیرفته و بلکه آن را رد نموده اند ، از جمله : سه خلیفه ی راشد ، ابوبکر صدیق ، عثمان بن عفان ، علی بن ابی طالب ( رضی الله عنهم اجمعین) ، و بسیاری دیگر که از آوردن اسامی آنان به خاطر کمی جا خودداری می کنیم .
همچنین چهار سر مذهب فقه اسلامی ( ابو حنیفه ، مالک ، شافعی و احمد) به اجماع این گونه شرح و فهم را به نسبت حدیث مورد بحث رد نموده اند .
مبارکفوری در این باره می فرماید : ( و قال مالک و ابو حنیفه و الشافعی ( رضی الله عنهم ) و جمهور من السلف و الخلف لا تبطل الصلاه بمرور شیء من هٶلاء ) [ المبارکفوری – تحفه الٲحوذی – ج۲/ص ۲۵۹]
یعنی : امام مالک ، ابوحنیفه ، شافعی ( رضی الله عنهم ) و همچنین بیشتر عالمان از سلف و خلف گفته اند : هیچکدام از این چیزها – زن ، الاغ ، سگ – سبب ابطال نماز نمی گردند .
رابعا : درباره ، شرح و توضیح این حدیث عالمان آرای مختلفی دارند که مهمترین آنها عبارتند از :
۱- برخی از عالمان بر این نظرند که حکم این حدیث ، به دلیل وجود بسیاری از نصوصی که ارائه شد ، منسوخ شده و دیگر کاربردی ندارد ، اما این رٲی بنا به دلایل زیر زیاد محکم و مورد پسند نیست .
الف : بخاطر اینکه در مسئله ی نسخ باید تاریخ وقوع هر دو حکم و حدیث را دانسته تا بتوان گفت : فرموده بعدی ، حدیث قبل از خود را منسوخ کرده است ، اما در اینجا زمان وقوع احادیث مشخص نیستند ، به همین خاطر نمی توان حکم به نسخ آن را داد.
ب : حکم نسخ، آخرین راه حل برای رفع مشکل و اختلاف بیت دو نص است ، اما در اینجا می توان از طریقی آسانتر به حل آن پرداخت ، لذا حکم به نسخ آن داده نمی شود .
۲- رٲی راجح و برتر در این باره ، که رٲی ، نظر و موافقت اکثر عالمان را به همراه دارد ، این است که تمام احادیث وارده در این موضوع صحیح بوده و به هر یک از آنها ، عمل خواهد شد .
اما توجیه و تبیین صحیح برای حدیث مورد بحث این است که ، هدف حدیث در باره ی عبور زن مقابل نماز گزار ، قطع یا بطلان نماز نیست ، بلکه منظور این است که زن همیشه محل جلب نظر مرد بوده ، لذا اگر جلو نمازش عبور کند ، امکان دارد که میل و توجه مرد را به طرف خود بکشاند و کم و بیش از نمازش غافل شده و بدین سبب از ثواب و اجر نماز او کاسته شود ، بنابراین منظور از ( قطع ) در این حدیث ، قطع شیوه ی کامل آن است ( نفی الکمال) است ، نه باطل شدن آن ( نفی الصحه).
بدین ترتیب ، می توانیم همه ی احادیث و معانی آنها را با هم جمع کنیم ، زیرا همه ی روایاتی که از طریق همسران پیامبر(ص) نقل شده اند ، به زمانی اشاره دارند که هنگام خواندن نماز پیامبر (ص) ، آنان در حالت استراحت بوده و خودشان را پوشاند بودند ، و در هیچکدام از فرموده ها ، به رفت و آمد آنان جلو نماز ایشان اشاره ای نشده است .
در ضمن این حکم تنها به زنان اختصاص ندارد ، بلکه عام بوده و همه ی نمازها و نمازگزاران را شامل خواهد شد و لازم است تمام نمازگزاران هنگام خواندن نماز ستره گذاشته و چشمانشان به محل سجدگاه خویش باشد و به اطرافشان نگاه نکنند و لازم است کسی بین نماز گزار و ستره او قرار نگرفته و عبور ننماید .
هر وقت نمازگزار مرد باشد یا زن ، اگر ستره گذاشته باشد در این هنگام چیزی در مقابل او عبور کرده و نظرش را جلب نماید و یا خود به اطراف بنگرد و چیزی را ببیند که نظرش را جلب نماید ، حال مرد زن را ببیند و یا زن مرد را ، در این حالت از اجر و ثواب نمازشان کاسته خواهد شد .
در این باره ، هیچ گونه تفاوتی میان زن و مرد نیست و حکم آن تنها به زنان اختصاص ندارد و
بدین وسیله حکم و معنای همه ی فرموده ها با هم جمع شده و روشن خواهند شد .
والسلام و رحمه الله و برکاته
✍️ نویسنده : دکتر خالد محمد صالح
ترجمه : یونس سلیمان زاده