«مدیریت زمان» در ماه مبارک رمضان

تنظیم اوقات و استفاده ی بهینه از رمضان

سپاس خدای را و درود و سلام بر حضرت محمد آخرین پیامبران و مرسلین، و بر تمامی خاندان و یارانش باد،
خدا را بی نهایت شاکریم که از خزانه ی موهبت و الطاف بی کران خود بر ما منت نهاد تا دگرباره بتوانیم این ماه پر برکت و پر فضیلت را درک نماییم؛ ماهی که خداوند متعال در شأن آن می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی لناس و بینات من الهدی و الفرقان…» (ماه رمضان (ماهی است) که در آن برای راهنمایی مردم و بیان راه روشن و هدایت و جدا ساختن حق از باطل ، قرآن نازل شده است.)

این مقاله در راستای بعهده گرفتن سهمی در بپاداشتن (طاعات و عبادات در) این ماه بزرگوار، که ماه بخشش و خرسندی پروردگار است ، بهتر دیدیم که در این مجمل دسته ای از احادیث و سنت انواع مباحث خیر و نیکی را با تکیه بر مواردی که بر این ماه مبارک تاکید می نمایند، و همچنین تذکراتی در مورد لزوم پایبندی بر فرائض و نوافل آن گردآوری نماییم. و خداوند هدایتگر راه درست است.

بدون شک میتوان به این امر اذعان داشت که حتی یک روز هم از ماه مبارک رمضان فرصتی است طلایی و میدانی است فراخ و گسترده که با اتخاذ انواع طاعات و عبادات در آن و به منظور نیل و تقرب جستن به الله متعال میتوان از آن بهره ی کافی و وافی جست و در پیِ آن به اجری وافر و ثوابی بس بزرگ به دست آورد.
و در این مختصر از آن طاعات و عباداتی به سخن می رود که برای برادران و خواهران روزه دار لازم و ضروری است که برآنها مواظبت داشته بخصوص بر اوقاتی که از حساسیت ویژه ای برخوردارند و
پیامبراسلام برای ادای آنها درآن اوقات مارا تشویق نموده .

و از نشانه های رحمت الهی نسبت به ما این است که به صورت شرع و قانونی الهی اوقات روز و شب را در قالب نماز های پنچ گانه برای ما سرو سامان بخشید ،لذا در این مجمل نیز با تأسی از تقسیم بندی مذکور پروردگارمان برنامه ی روزانه ی روزه داران عزیز را بصورت مختصر تنظیم و بیان می داریم …

قسمت اول: سپیده دم

۱ – خوردن سحری برای روزه دار سنت است بنابه فرمایش پیامبر عظیم الشأن ما که در روایتی از أنس بن مالک (رض) روایت است که پیامبر فرمودند : (تسحروا فإن فی السحور برکه) سحری بخورید چرا که در خوردن سحری خیر و برکت وجود دارد . ودر ادامه میفرمایند : برخواستند (پیامبر) وبه سوی نماز رفتند، گفتم : فاصله ی مابین أذان و سحری چقدر است؟ فرمودند : به اندازه ی تلاوت پنجاه آیه.
(و چه بسا احتمال دارد که حکمت از به تأخیر انداختن سحری این باشد که : این نوع سحری حفظ تقوای روزه دار را منظور باشد و برای روزه دار دارای خیر و منفعت باشد چرا که اگر روزه دار قبل از سپیده دم سحری بخورد چه بساپس از آن بخوابد واز نماز سپیده دم باز بماند .

۲ – نشستن و مشغول دعا و استغفار و راز و نیاز کردن تا أذان فجر (سپیده دم) بنابه فرموده ی پیامبر : (ینزل ربنا تبارک وتعالى فی کل لیله إلى السماءالدنیا حین یبقى ثلث الیلل الآخر، فیقول من یدعونی فأستجیب له و من یسألنی فأعطیته، و من یستغفرنی فأغفر له )

خداوند تبارک و تعالی همه شب هنگامی که یک سوم از آخر شب باقی می ماند به آسمان دنیا نازل می شوند و می فرمایند : چه کسی مرا می خواند تا اجابتش کنم وچه کسی از من درخواستی دارد تا به او ببخشم و چه کسی از من طلب بخشودگی دارد تا ببخشمش.

۳ – بجا آوردن نماز وتر چنانچه با امام آن را نخوانده،از ام المؤمنین عایشه (رض) روایت است که فرمودند : همیشه پیامبر قسمتی از شب را نماز میخواندند تا اینکه آخرین نمازش نماز وتر میبود.

۴ – و در ده شب آخر رمضان نماز تهجد را همراه با طولانی کردن سجود و رکوع در آن و در مسجد و با جماعت آن را أدا کنی.

قسمت دوم : پس از سپیده دم

۱ – لازم است بر روزه دار هنگامی که سپیده دم برایشان محقق و آشکار گردید از خوردن و آشامیدن دست بکشند (امساک)
از عبدالله بن عمر (رض) روایت است که پیامبر فرمودند : ( إن بلالا یؤذن بلیل فکلوا واشربوا حتی تسمعوا أذان ابن أم مکتوم )

در حقیقت بلال شب هنگام أذان میدهد پس بخورید و بیاشامید تا زمانی که أذان ابن أم مکتوم را بشنوید .
۲ – تکرار کردن الفاظ أذان همراه با مؤذن که از دیگر سنت هاست و سپس خواندن دعای أذان بصورتی که امام بخاری در صحیحش از حدیث جابربن عبدالله(رض) وارد شده که پیامبر (ص) فرمودند : ( من قال حین یسمع النداء : الهم رب هذه الدعوه التامه، والصلاه القائمه آت محمداً الوسیله والفضیله وابعثه مقام محمداً الذی وعدته، حلت له شفاعتی یوم القیامه)
هرکس هنگام شنیدن أذان – پس از اتمام آن این دعا را- بگوید :
(ای خدا صاحب این دعوت کامل، و نماز استوار – محمد(صلی الله علیه و سلم) وسیله و فضیلت عطا فرما، و او را در مقام محمود مبعوث فرما. مقامی که وعده آن را فرموده اید ) شفاعتم در حق او واجب می شود.

۳ – بجا آوردن دورکعت صلاهالفجر : که در رکعت اول پس از فاتحه سوره ی کافرون و در رکعت دوم سوره ی اخلاص را می خواند. لازم بذکر است که بر این نماز بسیار مواظبت و محافظت شود، چرا که پیامبر مان هیچوقت چه در سفر یا حضر آن را ترک نمی کرد همانطور که مادرمان عایشه (رض) فرمودند : پیامبردربین نمازهای سنت نسبت به این دو رکعت بیشتر از همه تعهد وحساسیت نشان میدادند.
۴ – بجا آوردن صلاهالفجر همراه با مردم و در مسجد ، بخصوص برای مردان مراقبت بر این امر وحاضر شدن در سپیده دم ورفتن به نماز تاکید بسیاری شده دراین مورد پیامبر گرامی مان فرموده اند :
(لو یعلم الناس ما فی النداء و الصف الأول ثم لم یجدوا إلا أن یستهموا علیه لاستهموا و لو یعلمون ما فی التهجیر لاستبقوا إلیه و لو یعلمون ما فی العتمه و الصبح لأتوهما و لو حبوا)

اگر مردم می دانستند چه ثوابی در اذان و صف اول وجود داشت (این کار را حتما می کردند) سپس برای رسیدن به این پاداش اگر چاره ای جز قرعه کش نداشتند حتما قرعه کشی می کردند و اگر می دانستن در اول وقت نماز خواندن چه اجری داشت برای این کارسبقت می گرفتند و اگر می دانستند نماز عشاء و صبح چه ثوابی داشتند البته برای این دو نماز می آمدند اگر چه حتی با چهار دست و پا و سینه خیز بود.
۵ – مشغول شدن به دعا و ذکر و خواندن قرآن تا وقت اقامه ی نماز .

۶ – پس از اتمام و خواندن نماز مردها با نشستن در مسجد و زن ها با نشستن در جایگاه نماز شان، بنابه روش پیامبر گرامی که ایشان نیز وقتی نماز صبح را اداء میکردند در جایگاه نمازشان می نشستند تا وقتی که خورشید به خوبی طلوع می کردند. و در این مدت بهتراست به قرائت قرآن و مشغول شدن به انواع ذکر و تسبیح و تهلیل و تکبیر و استغفار سپری شود.

۷ – پس از طلوع خورشید ( به اندازه یک ربع) بجا آوردن دو رکعت نماز به نیت ثواب بردن حج کامل و اجر یک عمره طبق روایتی که از أنس بن مالک (رض) وارد شده که فرمودند : پیامبر فرموده اند : (
من صلى الفجر فی جماعه ثم قعد یذکر الله حتى تطلع الشمس ، ثم صلى رکعتین کانت له کأجر حجه وعمره » قال رسول الله صلى الله علیه وسلم « تامه ، تامه ، تامه« یعنی: کسی که نماز صبح را با جماعت بجای آورده و بنشیند و به ذکر الله مشغول شود تا وقتی که آفتاب طلوع نماید، آنگاه دو رکعت نماز بگزارد، پاداش یک حج و یک عمره خواهد داشت. (پیامبر خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: بطور کامل، بطور کامل، بطور کامل.)

قسمت سوم : خارج  از مسجد

۱ – خوابیدن با نیت ومحاسبه ی أجر و پاداش تا هنگام فرارسیدن برای کسب کار و فعالیت یا تدریس و مدارسه و… و خواندن اذکار خواب طبق روایت های وارده از پیامبر .

۲ – خواندن نماز ضحی (چاشتگاه ) اگر چه دو رکعت خوانده شود : پیانبر گرامی فرمودند : (یصبح على کل سلامى من أحدکم صدقه، فکل تسبیحه صدقه ، وکل تحمیده صدقه ، وکل تهلیله صدقه ،وکل تکبیره صدقه ، وأمر بالمعروف صدقه ، ونهی عن المنکر صدقه ، ویجزئ من ذلک کله رکعتان یرکعهما فی الضحى ) یعنی: برهر بندی از بندهای وجود انسان صدقه لازم می گردد. پس هر تسبیحی صدقه است و هر تحمیدی و هر تهلیلی و همچنان هر تکبیری و امر به معروف صدقه است و نهی از منکر نیز و به جای همه ی اینها دو رکعتی که شخص در چاشتگاه بگزارد، بسنده است.

۳ – رفتن سرکار و درس وتدریس با نیت به دست آوردن أجر و پاداش دراین مورد پیامبر فرموده اند :

(ما أکل أحد طعاما خیرا من أن یأکل من عمل یده و إنّ نبىّ اللَّه داود کان یأکل من عمل یده.

هیچ کس غذائى بهتر از غذایی که درنتیجه ی دست رنج خویش بدست آورده نخورد ، و نبی خدا داود پیغمبر نیز از دست رنج خویش میخورد.

و بازفرموده اند ( من سلک طریقا یلتمس فیه علما ،سهل الله له به طریقا الی الجنه )

هر کس راهی را برای جستجوی علم در پیش بگیرد ،خداوند با آن ، راهی به سوی بهشت ،برای او هموار می نماید.

۴ – مشغول شدن به ذکر خداوند متعال در طول روز.

قسمت چهارم : کمی قبل و بعد از نماز ظهر

۱ – کسانی که شاغل یا مشغول درس و تدریس نیستند مثل اکثر زنان خانه دار و کسانی که شاغل اند اما مرخصی گرفتند، سعی کنند قبل از ظهر از خواب بیدار شوند ، اگر چه اندکی قبل از ظهر هم باشد برخیزد تا نماز ضحی (چاشتگاه) را بجای بیاورد ،

۲ – و هر وقت أذان ظهر داده شد طبق سنت هرچه را که مؤذن میگوید تکرار کند و دعای بعد از أذان را نیز بخواند.
و نماز سنت که کمی قبل از ظهر خوانده میشود و چهار رکعت میباشد را بخواند و سپس نماز ظهر را به جماعت در مسجد أداء کند و متعاقبا اوراد و اذکار وارده را نیز بخواند و بعد از آن دو یا چهار رکعت سنت که افضل آن است را نیز بجای بیاورد پیامبر میفرمایند :
(ما من عبد مسلم یصلی لله تعالى کل یوم اثنتی عشره رکعه تطوعا من غیر الفریضه ، إلا بنى الله له بیتا فی الجنه) هیچ بنده ی مسلمانی نیست که روزانه ۱۲ رکعت نافله غیر از فریضه برای خدای تعالی بگزارد، مگر اینکه خداوند برایش در بهشت خانه ای می سازد.

وسپس در مسجد بماند و تا اندازه ای که برایش میسر و ممکن باشد قرآن را تلاوت کند .

قسمت پنجم : هنگام عصر تا کمی قبل از غروب آفتاب

۱ – وقتی که أذان عصر گفته شد کما فی السابق هرچی را که مؤذن گفت تکرار میکند ، و چهار رکعت به نیت سنت قبل از نمازعصر میخواند چناچه حدیثی در این مورد از ابن عمر (رض) وارد شده که از پیامبر روایت میکند که فرمودند : (رحم الله امرأً صلی قبل العصر أربعاً ) خدا کسی را که قبل از نماز عصر چهار رکعت بخواند مشمول رحمتش کند .سپس نماز عصر را در مسجد وبا جماعت میخواند .

۲ – ماندن در مسجد برای تلاوت قرآن .

۳ – سعی و کوشش و اهتمام ورزیدن به کار و فعالیت خانه و خانواده ، چرا که مرد جواب گوی و برآورد کننده ی نیاز های خانه وزن نیز سرپرست و عهده دار أمور و مسئولیت داخل خانواده اعم از پخت و پز و…بدون اسراف و ریخت و پاشی وزن نیز باید این فعالیت ها را به نیت گرفتن اجر و پاداش انجام بدهد ، و در هنگام آماده کردن غذا و پخت و پز می تواند به رادیو قرآن یا از وسایل سمعی بصری مجاز و شرعی استفاده کند .

۴ – ارائه ی کمک ها و شرکت در افطاری دادن به روزه داران در مسجد.

۵ – اما دانش آموزان و کامندان و کارکنانی که مشغله ی زیادی دارن میتوانند بخشی از وقتشان را به استراحت و خوابیدن اختصاص بدهند البته به نیت مأجور بودن در این امر و پس از ادای نمازهای واجب در وقت مقرر آنها ، وقرائت بخشی از قرآن .
قسمت ششم : بعد از غروب آفتاب

۱ – و کمی قبل از غروب ، روزه داران در حالی که در طول روز بخاطر لبیک گفتن به پروردگارشان از خوردن و آشامیدن دست کشیده بودند ، منتظر أذان مغرب هستند و چه زیبا و با شکوه است که در این لحظات مبارک با دعا و نیایش خود را مشغول کنیم .

۲ – و هنگامی که مؤذن أذان مغرب را گفت برای همه مستحب است که در افطار کردن عجله کنند، از سهل بن سعد (رض) روایت است که پیامبر فرمودند : ( لا یزال الناس بخیر ما عجلوا الفطر) یعنی: همیشه مردم به خیراند، تا مادامیکه در افطار شتاب نمایند. و زمانی که افطار نمود این ذکر را بگوید : ( ذهب الظمأ و ابتلت العروق و ثبت الأجر إن شاء الله تعالى) یعنی : تشنگی برطرف شد، رگ ها تر شدند و پاداش ثابت گشت انشاءالله.
و قبل از خوردن بسم الله فراموش نشود ، و مستحب است که شکستن روزه با خرما باشد اگر یافت شود و اگر نشد با آب بنابه فرموده ی پیامبر : ( من وجد التمر فلیفطر علیه ، ومن لم یجد التمر فلیفطر على الماء ، فإن الماء طهور ) یعنی: کسی که خرما بیابد باید با خرما افطار نماید و اگر نیافت، باید با آب افطار کند، زیرا آب پاک کننده است.
۳ – تکرار کردن گفته های مؤذن و خواندن دعای أذان پس از اتمام آن و افطار نمودن پیش از نماز چرا که ( کان النبی صلى الله علیه و سلم یفطر قبل أ ن یصلی ) یعنی: رسول الله صلی الله علیه و سلم قبل خواندن نماز افطار می نمود.

۴ – خواندن نماز مغرب با جماعت در مسجد و بجای آوردن نماز سنت رواتب بعد از مغرب.

۵ – خواندن اذکار شام اگر چنانچه قبل از غروب نخوانده باشد ، و اهل خانواده دور سفره ی افطاری جمع شوند و با هم خدار را بخاطر توفیق دادن و به اتمام رساندن روزه ی این روز شکر گذاری کنند .

قسمت هفتم : مابین نماز مغرب و عشاء ،

پس از صرف افطاری در باقی مانده ی وقت میتوان خانواده را با انواع مسغله های مفید اعم از تعلیم و تعلم قرآن ، قصه های قرآنی ، یا سرگذشت اصحاب و غزوات پیامبر و داستان صالحان و تائبان ، و گوش دادن به سرود های اسلامی مشغول کرد ـ

۱ – آماده شدن برای نماز عشاء و تراویح با وضوءگرفتن و استفاده از عطر و پیاده رفتن به سوی مسجد.
قسمت هشتم : بعد از نماز عشاء

۱ – لبیک گفتن به مؤذن برای أداء نماز عشاء در مسجد همراه با جماعت وخواندن نماز سنت پس از نماز عشاء.

۲ – برپایی نماز تراویح بصورت کامل همراه با جماعت در مسجد در
حقیقتا یکی از ویژه گی های این ماه در اقامه ی نماز های تراویح است چنانچه در فضل آن احادیثی وارد شده یکی از آن روایت ها حدیث ام المؤمنین عایشه (رض) میباشد( أن رسول الله (صلى الله علیه وسلم) صلى فی المسجد ذات لیله فصلى بصلاته ناس، ثم صلى من القابله فکثر الناس، ثم اجتمعوا من اللیله الثالثه أو الرابعه فلم یخرج إلیهم رسول الله (صلى الله علیه وسلم)، فلما أصبـح قـال: قد رأیت الذی صنعتم فلم یمنعنی من الخروج إلیکم إلا أنی خشیت أن تفرض علیکم، قال: وذلک فی رمضان ) یعنی : در واقع پیامبراکرم در شبی از ماه رمضان در مسجد به نافله پرداخت و گروهی به آن حضرت اقتدا کردند. این کار در شب بعد نیز تکرار شد. در شب سوم یا چهارم جمعیت افزونتر شد، ولی پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم به مسجد نرفت و هنگام صبح به مردم فرمود که من از اجتماع شما مطلع بودم، اما از آن بیم داشتم که در صورت استمرار این نماز بر شما واجب گردد و از انجام آن ناتوان باشید. و گفت : این قضیه در ماه رمضان اتفاق افتاد.
اما هنگام شروع خلافت عمر فاروق (رض) وقتی مشکل این جانب قضیه برطرف شد و ترس واجب شدن با وفات پیامبر منتفی گردید و فاروق أعظم وقتی پراکندگی مردم را در نماز مستحب مشاهده نمود فرمودند : به نظر من که اگر این نماز گذاران جمع شوند و پشت سر یک نفر به جماعت نمازشان را بخوانند بهتر است ، سپس عزمش را جزم نمود و مردم را گرد هم آورد و اُبیّ بن کعب را پیش‌نماز قرار داده و به جماعت خواندن این نماز را معمول کرده است. و پرپایی این نماز در این ماه کریم و مبارک دارای پاداشی بس بزرگ است همانطور که در حدیث وارد شده ( من صام رمضان إیمانا و احتسابا غفر له ما تقدم من ذنبه)یعنی : هرکس ماه رمضان را با ایمان و احتساب (یقین و حساب نمودن اجر و پاداش آن) روزه دارد، تمام گناهان پیشین وی آمرزیده می شوند.

قسمت هشتم : بعد از تراویح تا سپیده دم

هستند بسیاری از خواهران و برادران روزه دار که تمام شب عمرشان در کارهای مباح یا حتی حرام ضایع می کنند و این امر باعث میشود که تا پاسی از روز را در خواب و تنبلی به سر ببرند و از بسیاری از اعمال خیر، طاعات و عباداتشات باز بمانند ، و بعضی از آنها حتی شب را با گناه و معصیت لهو لعب به صبح می رسانند ود شب نشینی هایشان زبان را به غیبت و مسخره ی دیگران، سخن چینی و غیره آلوده میکنند ، یا بانشستن جلوی تلویزیون و نگاه کردن به فیلم های مستهجن و موسیقی های مبتذل و خواندن مجلات پوچ بی ارزش و غیر اخلاقی که هیچ خیر در آن نیست بجز ضرر و زیان و خسارتمندی دنیا و آخرت چیزی عائدشان نمی شود و یا رفتن به بازار بدون اینکه نیازی داشته باشند عمر با ارزش شان و اوقات این ماه مبارک را ضایع میکنند و خسارت جبران ناپذیری را متوجه خود میکنند.
و آخر دعوانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین. و پایان گفتار ما اینست که: حمد و سپاس مخصوص پروردگار جهانیان است.

مترجم : فهیم کاظمیان