مقوله ی «دگرپذیری» یکی از موضوعات مهم دنیای امروز ماست و لازم است به تفصیل از آن سخن رود و مصادیقش برای جوامع روشن و تبیین گردد.
بر اساس آیات قرآن در می یابیم که:
الف) پروردگار ما، خداوندگار رحمت است: «…کَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» [انعام/54]. ترجمه: «… خداوند شما (از روی لطف) بر خویشتن رحمت واجب نموده است»[2].
ب) قرآن، کتاب آسمانی ما، منهج و برنامه ی رحمت است: «… فَقَدْ جَاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ …» [انعام/157]. ترجمه: «بی گمان از سوی پروردگارتان برایتان قرآنی آمده است(که بیانگر حلال و حرام) و راهنمای(مردمان به سوی خیر و صلاح دو جهان) و رحمت (خدا برای بندگان) است.»
ج) پیامبر ما، محمد(ص)، پیام آور و مجری رحمت است: «وَ ما أرسلنک إِلا رَحمَةً لِلعالَمِینَ» [انبیاء/107]. ترجمه: « (ای پیغمبر!) ما تو را جز به عنوان رحمت جهانیان نفرستاده ایم.»
د) و نهایتاً امت اسلام، حامل و بردارنده ی این پیام رحمت است و وظیفه ی انتشار دادن و ابلاغ آن را بر دوش دارد.
خداوند امتی را که سزاوار حمل چنین پیامی است، اینگونه توصیف می کند: « وَ کَذلِکَ جَعَلنَاکُم أمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسولُ عَلَیکُم شَهِیداً»[بقره/143]. ترجمه: «و بی گمان شما را ملت میانه رویی کرده ایم (نه در دین افراط و غلوی می ورزید و نه در آن تفریط و تعطیلی می شناسید. حق روح و حق جسم را مراعات می دارید و آمیزه ای از حیوان و فرشته اید) تا گواهانی بر مردم باشید و پیغمبر (نیز) بر شما گواه باشد.»
امت میانه رو امتی است که «دگرپذیر» باشد. مراد از «دگرپذیری» آن است که هرکس را همانگونه که هست بپذیریم و نکوشیم با هم رأی و هم نوای خود کردنِ وی، بر انباز و امثال خویش بیفزاییم. چرا که در اینصورت جز خود را نپذیرفته ایم و تنها خودی بر خود افزوده ایم و در عمل، «دگرپذیری» را از مفهوم و محتوا تهی گذارده ایم. «دگرپذیری» آن است که دیگران را با ادیان، اندیشه ها و ملیت های گوناگون بپذیریم. امتِ منظور و ستوده ی پروردگار، تعریف و منهج مشخصی دارد و آن، وسطیّت و میانه روی است. خمیدن و انحراف از این منهاج، معادل افراط یا تفریط و از دست دادن صلاحیت و پلاکفرم «دگرپذیری» – به عنوان یکی از مزایای میانه روی- است.
امتی با اوصاف و خصال «میانه روی» و «دگرپذیری»، بر دیگران، نه حاکم است و نه حَکَم. بلکه بر امت های دیگر شاهد و حجت است. پیامبر(ص) نیز در آن سرا، شاهد این امت خواهد بود و گواهی می دهد که حجّت و برهان بر وی تمام کرده و پیام رحمت اسلام را بی کم و کاست به وی ابلاغ نموده و هیچ یک از جوانب آن- و از جمله ی آنها «دگرپذیری»- را فروگذار نکرده است. در این صورت اگر مسلمانان فاقد خویِ «دگرپذیری» باشند، بدین معناست که در امانت، خیانت روا داشته و – علی رغم تکلیف و وظیفه ی خویش- حجّت را بر سایر امت ها اقامه نکرده اند و سزاوار گواه بودن بر ایشان نیستند.
دین اسلام در برهه ای از زمان گام به فراخنای ظهور نهاد که هیچیک از دو آیین یهودیت و مسیحیت یکدیگر را به رسمیت نمی شناختند و هردو اسلام را نیز نمی پذیرفتند. در حالیکه اسلام به آن دو اقرار نمود و با ایشان از در سازگاری و توافق در آمد.
همانگونه که امت «میانه رو» بدون «دگرپذیری» سزاوار این نشان نیست، پیام رحمت نیز بدون آن ناقص و ناتمام است. بنابراین «دگرپذیری»، از ارزشهای بنیادین اسلام و اصلی تثبیت شده در رویکرد و عملکرد رسول اکرم(ص) است. در نتیجه پیروان آن حضرت(ص) بدون پایبندی و التزام به مصادیق «دگرپذیری»، از رساندن پیام رحمت – به شیوه ای کامل و کارآمد- عاجز و ناتوان خواهند بود. امروزه که عصر انقلاب ارتباطات، شاهراه های اطلاعاتی و سلاح های کشتار جمعی است، بشریت بیش از هر مقطع زمانی دیگری نیازمند تطبیق «دگرپذیری» است. غفلت از این موضوع مهم و سرنوشت ساز و اهمال آن، می تواند روابط میان افراد یک جامعه و بلکه تعاملات سیاسی و اقتصادی و… میان کشورهای جهان را به مخاطره بیندازد.
اهمیت این مقوله به حدی زیاد است که حتی روابط خانوادگی افراد را تحت الشعاع قرار می دهد و در خانواده ای که اعضای آن از درجاتی از «دگرپذیری» برخوردار نباشند، اسباب آسایش و همزیستی رو به زوال می نهد و رنگ حیات و زندگانی، رفته رفته زنگ می زند. فرزندان امروز، از سنین نوجوانی، صاحب ایده و افکار خاص خود هستند و از قوه ی تشخیصی نسبتاً بالایی برخوردارند. این امر، نیازمند بستری مناسب جهت درک متقابل، تحمل رأی مخالف و «دگرپذیری» در خانواده هاست. در چنین اوضاعی، هر کس ظرفیت پذیرش آرا و افکار متفاوت از خود را نداشته باشد، محکوم به انزوا گزینی و زندگی فردی ست و نه تنها در اجتماع، بلکه در خانواده هم جایی ندارد.
متأسفانه بر اثر عملکرد نادرست برخی مسلمانان، اسلام اکنون در قفس اتهام است. جرم آن، خشونت، تندروی و عدم «دگرپذیری» و مجازاتش، آزمایش بمب های خوشه ای و هسته ای بر سر زنان و کودکان مسلمان بی گناه، استعمار و غارت ثروت و سامان سرزمین های اسلامی است. حال لازم است چند و چون قضیه را با دقت و تعمق مورد واکاوی قرار دهیم و بنگریم که چنین ادعایی تا چه اندازه واقعیت دارد:
اسلام مجموعه ی پیام ها، سفارشات، دستورالعمل ها و بایدها و نبایدهایی است که خداوند در قالب کتابی به نام قرآن، بر پیامبر «رحمت»، محمد(ص) فرو فرستاده تا وی آن را بر بشریت عرضه کند و محتوایش را شرح و بیان نماید. باشد که امتی «میانه رو» بر گِرد آن گرد آید.
لاجرم از امتی که خدا، پیامبر و کتاب آسمانیش، مظاهر رحمت و مهرورزی اند، محصولی جز رحمت افشانی انتظار نمی توان کرد. حال آنکه ظاهر امر، چنین نتیجه ی مسلّمی – که می باید بود و نیست- را نشان نمی دهد. اقبال در توصیف این حالت چه زیبا می گوید:
آبادی می خانـه ز ویرانـــی ماست جمعیت کفـــــر از پریشــانی مـاست
اسلام به ذات خـــود ندارد عیبی هر عیب که هست از مسلمانی ماست
اگر بخواهیم با مثالی مسئله را روشن تر بیان کنیم، می گوییم: برق توسط ادیسون اختراع شده و امروزه ساده ترین کاربرد آن این است که با کلیدی باعث خاموش یا روشن شدن لامپ می شود و روشنایی می بخشد و علاوه بر این، منافع توصیف ناشدنی بسیاری دارد. چنانچه خللی در سیم کشی آن باشد و شخصی با بی دقتی و سهل انگاری در روشن کردن آن، باعث آتش سوزی و مرگ خود و دیگران شود، باید ادیسون را مقصر دانست؟ یا با نادیده گرفتن ضرورت ها و منافع برق، آن را پدیده ای خطرناک و کشنده تلقی و استفاده از آن را مضر و ممنوع معرفی کرد؟ یا آنکه درست است بگوییم: هر کس نحوه ی استفاده ی صحیح از برق را نمی داند و بدون آگاهی اقدام به بکارگیری آن می کند، ممکن است نور را به نار تبدیل کند و سبب نابودی خود و اطرافیانش شود؟!!!
به همین دلیل درست نیست اسلام را عامل نابسامانی های حال حاضر، و به نفس خود کیش تشدد و خشونت بدانیم. درست است که اینک شراره های آتش از خاورمیانه ی مسلمان نشین زبانه می کشد. ولی آیا این مشکلات به سبب آن است که اسلام «دگرپذیر» نیست؟!
هرکه با اندک مایه ای از انصاف، در مبانی و آموزه های اسلام دقیق شود و تاریخ صدر اسلام را مورد مطالعه و جستجو قرار دهد، در اینکه «اسلام دینی دگر پذیر است»، گمانی نزدش باقی نخواهد ماند. چراکه در می یابد اسلام:
الف) در مقوله ی «دین» دگرپذیر است و ادیان دیگر را – خواه آسمانی و خواه غیر آسمانی- به رسمیت می شناسد: «وَ لَو شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُختَلِفِینَ» [هود/118]. ترجمه: « (ای پیغمبری که آزمند بر ایمان آوردن قوم خود و متأسف بر روی گردانی ایشان از دعوت آسمانی هستی! بدان که) اگر پروردگارت می خواست، مردمان را (همچون فرشتگان در یک مسیر و بر یک برنامه قرار می داد و) ملت واحدی می کرد (و پیرو آیین یگانه ای می نمود و آنان در مادیات و در معنویات و در انتخاب راه حق یا راه باطل اختیار و اختلافی نمی داشتند.آنوقت جهان به گونه ی دیگری در میامد) ولی (خدا مردمان را مختار و با اراده آفریده و) آنان همیشه (در همه چیز، حتی در گزینش دین و اصول عقائد آن) متفاوت خواهند ماند.»
ب) در مقوله ی «نژاد» دگرپذیر است: «…وَ جَعَلنَاکُم شُعُوبَاً وَ قَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا…» [حجرات/13]. ترجمه: «و شما را تیره تیره و قبیله قبیله نموده ایم تا همدیگر را بشناسید.»
ج) در مقوله ی «رنگ و زبان» دگرپذیر است: «وَ مِن ءایَاتِهِ خَلقُ السّمَوَتِ وَ الأرضِ وَ اختِلافُ أَلسِنَتِکُم وَ أَلوَانِکُم» [روم/22]. ترجمه: «و از زمره ی نشانه های (دالّ بر قدرت و عظمت) خدا، آفرینش آسمان ها و مختلف بودن زبان ها و رنگ های شما است.»
د) به مقدسات دیگران احترام می گذارد: «وَ لا تَسُبُّوا الّذِینَ یَدعُونَ مِن دُونِ اللهِ فَیَسُبُّوا اللهَ عَدواً بِغَیرِ عِلمٍ» [انعام/108]. ترجمه: « (ای مؤمنان!) به معبودها و بت هایی که مشرکان به جز خدا می پرستند،دشنام ندهید تا آنان (مبادا خشمگین شوند و) تجاوزکارانه و جاهلانه خدای را دشنام دهند.»
و) به دادن آزادی بیان، آزادی حیات، و آزادی کار معتقد است: نمونه ی بارز این آزادی ها در گفتگوی خداوند با شیطان نمایان است. خداوند با شیطان مناظره می کند و به او رخصت سخن گفتن و بیان استدلال هایش را می دهد. به او تا روز قیامت مجال حیات می بخشد و او را در کار و عمل آزاد می گذارد. تا جاییکه شیطان برای خداوند خط و نشان می کشد و به عزت ذات جلیلش سوگند می خورد که تمام بندگان را گمراه خواهد کرد مگر مخلصان را. ( قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغوِیَنَّهُم أَجمَعِینَ*إلا عِبادَکَ مِنهُمُ المُخلَصِینَ [ص/83-82]. )
بنا به شهادت های تاریخی، معاهداتی که پیامبر اکرم(ص) در پیش نویس قانون اساسی مدینه منعقد نموده است، تماماً حاکی از به رسمیت شناخته شدن حقوق یهودیان و مسیحیان از سوی مسلمانان است.
در زمان خلیفه ی دوم مسلمین که فتوحات اسلام گسترش یافت و ایران را نیز در بر گرفت، حضرت عمر(رض) برای بررسی و پیگیری امور مجوسیان، مجلسی 70 نفره – مشابه آنچه امروزه مجلس نمایندگان خوانده می شود- تشکیل داد که در آن «عبدالرحمن بن عوف»(رض) برخاست و گفت: شهادتی نزد من هست و آن اینکه پیامبر(ص) فرموده است با پیروان ادیان غیر آسمانی همچون اهل کتاب تعامل کنید.
در سیره ی نبی اکرم (ص) می خوانیم که هر موقع فرصت گفتگو و مذاکره مهیا شده باشد، آن حضرت(ص) پیش دستی کرده و با طرف مقابل خود با نهایت اکرام و احترام برخورد نموده است. چراکه پروردگار به وی امر فرموده که : «… وَ جَادِلهُم بِالَّتِی هِیَ أحسَنُ…»[نحل/125]. یعنی با نیکوترین ادبیات و بهترین شیوه ی ممکن با آنان
گفتگو نما و از هرگونه سخن تند و تحقیر آمیز اجتناب کن.
پیامبر اسلام(ص) در گفتگویش با مخالفان، به شدت از تعصب بی جا پرهیز کرده است : «… وَ إنَّا أو إیَّاکُم لَعَلَی هُدًی أو فِی ضَللٍ مُّبِینٍ» [سبأ/24]. ترجمه:«… (ای پیغمبر به مشرکان بگو) قطعاً یا ما (مؤمنان) و یا شما (مشرکان) بر هدایت یا ضلالت آشکاری هستیم.». خصلت پسندیده ای که ما به عنوان پیروان آن حضرت(ص) هنوز در خود ایجاد نکرده ایم. پیامبر(ص) با وجود آنکه در حقانیت رسالتش گمانی نداشته، مشرکان و بت پرستان را با قطعیت گمراه نخوانده و بلکه از بین خود و آنان یکی را هدایت یافته و دیگری را بر مسیر گمراهی نام برده است. و این از آداب عالی گفتگو است که در اخلاق بزرگ پیامبر(ص) هویداست.
یکی دیگر از رویکردهای پیامبر(ص) در تعامل با دیگران، یافتن نقاط مشترک و پافشاری و ابرام بر آنها بود: «قُل یَا أهلَ الکِتابِ تَعَالَوا إلَی کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَینَنَا وَ بَینَکُم ألّا نَعبُدَ إلّا اللهَ وَ لا نُشرِکَ بِهِ شَیئًا وَ لا یَتَّخِذَ بَعضُنَا بَعضًا أَربَابًا مِن دُونِ اللهِ…» [آل عمران/64]. ترجمه: «بگو: ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخن دادگرانه ای که میان ما و شما مشترک است (و همه آن را بر زبان می رانیم. بیایید بدان عمل کنیم و آن این) که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را شریک او نکنیم و برخی از ما برخی دیگر را به جای خداوند یگانه، به خدایی نپذیرد.»
این در حالی است که یکی از معضلات عمده ی جوامع کنونی و یکی از آفت های تعاملات ما انسان ها، کنار نهادن نقاط اشتراک و اشتغال به مسائل اختلافی و تفرقه برانگیز است. ما اگرچه در دین، مذهب، نژاد، رنگ، زبان، ملیت و امثال این ها ممکن است متفاوت باشیم، ولی بر اینکه در خلقت و آفرینش همسان، در اصول و ارزش های انسانی مشترک، و در داشتن آفریدگاری یگانه برابریم، همگی هم رأییم. پس چرا بر این اشتراکات اتفاق نظر نکنیم؟ چه ضرورتی دارد به مسایلی سرگرم شویم که حاصلی جز اتلاف عمر و انرژی، تفرقه، جنگ و جدال و قلع و قمع ندارد؟؟؟
نمونه ای از حکمت و بردباری پیامبر(ص) در موضوع «صلح حدیبیه» نمایان است که صلح را ترجیح می دهد و آن را حتی به قیمت یکسری تنازلات، می پذیرد: پیامبر(ص) به حضرت علی (رض) فرمود: بنویس «بسم الله الرحمن الرحیم». «سهیل بن عمرو»، فرستاده ی قریش، گفت: ما «رحمن» را نمی شناسیم و فقط بنویسید «بسمک اللهم». همانطور که قبلاً نوشته می شد. پیامبر(ص) با وجود اصرار اصحاب مبنی بر عدم تغییر آن، پذیرفت و فرمود اشکالی ندارد. سپس حضرت(ص) فرمود بنویسید: هذا ما قاضی محمد رسول الله (این پیمانی است که محمد رسول الله آن را منعقد کرده است). سهیل گفت: به خدا اگر ما معتقد بودیم شما رسول خدا هستید، مانع زیارت شما نمی شدیم و با شما جنگ نمی کردیم و فقط بنویسید «محمد بن عبدالله». پیامبر(ص) پذیرفت و دستور داد همانگونه بنویسند.
موضوع دیگری که جای دارد به آن اشاره شود اینست که در تمام جنگ هایی که در طول 23 سال نبوت پیامبر اکرم(ص) به وقوع پیوسته اند، مجموع کشته شدگان دو طرف، 386 نفر بوده[3] که حدوداً برابر تلفات ناشی از سقوط یک هواپیمای مسافربری است. نتیجه ی دیگری که از این امر قابل برداشت است و قرآن و سنت بر آن مهر تأیید می زنند، اتخاذ استراتژی دفاع – و نه هجوم – است.
رسول اکرم(ص) هیچگاه از سلاح کشتار جمعی استفاده نکرده است. ممکن است این پرسش به اذهان خطور کند که: مگر در آن زمان سلاح کشتار جمعی وجود داشته است؟ بله، نه تنها وجود داشته، بلکه کارآیی و کاربردش بسیار راحت تر از حال حاضر بوده است: وقتی آزار و اذیت قریش شدت گرفت، پیامبر(ص) به قصد دعوت «ثقیف» و جلب حمایتشان، به «طائف» سفر کرد. در آنجا به شدت مورد استهزاء و تمسخر قرار گرفت و دچار آزار و اذیت فراوانی شد. هنگامی که قصد بازگشت نمود، اهالی آنجا در دو طرف مسیر صف بستند و پیامبر(ص) را سنگ باران و وی را زخمی نمودند.اینجا بود که سخت دل آزرده گشت و زبان به دعا گشود و از ضعف و درماندگی خود به پیشگاه خداوند شکایت نمود و خواهان امدادهای غیبی از جانب خدا شد.پس از این دعا، خداوند متعال فوراً «فرشته ی کوهها» را فرستاد. فرشته از آن حضرت(ص) اجازه خواست دوکوهی را که «طائف» وسط آن قرار گرفته بود، به هم بچسباند تا همگی نابود گردند. اما رسول مشفق و مهربان(ص) فرمود: «خیر! من امیدوارم که از نسل های آینده ی اینها کسانی پیدا شوند که خدای یکتا را پرستش کنند و با وی احدی را شریک نسازند.»[4]
راستی ما در قبال مخالفین خود تا چه اندازه چنین شکیبایی و تحملی داریم؟؟؟
آنچه امروز از مسلمانان انتظار می رود، اثبات دگرپذیری اسلام در دو حوزه ی گفتمان و عملکرد دینی است. ضروری است مصادیق «دگرپذیری» را در ساحه ی عمل به اجرا در آوریم و آن را تجربه نماییم و از ثمرات دلچسب آن لذت ببریم و مزه ی دلپذیر آن را به جوامع غیر مسلمان نیز بچشانیم نه آنکه تنها به دادن آدرس متون دینی و برشمردن نمونه های «دگرپذیری» در تاریخ صدر اسلام اکتفا نماییم. آری؛ باید بکوشیم «دگرپذیری» را با عمل و تطبیق و رعایت تمام مکانیزم های آن، باری دیگر، برای جهان معاصر به اثبات برسانیم.
پی نوشت ها:
[1] این مقاله ترجمه ی سخنرانی ای است که در مورخه ی 30/10/1393 به مناسبت ولادت با سعادت نبی اکرم(ص) ایراد گردیده است.
[2] در ترجمه ی آیات شریف از «تفسیر نور»، تألیف «دکتر مصطفی خرم دل» استفاده شده است.
[3] تعداد کشته شدگان مشرکان:203 نفر و تعداد شهدای مسلمین:183 شهید. ( الفاتیکان و الإسلام – دکتر محمد عماره – الطبع الأول.مکتبة الشروق.2007م.ص 77)
[4] رواه مسلم، کتاب الجهاد و السیَر
شفیع جهانگیری
ترجمه: اقبال جهانگیری
